Tuesday, September 17, 2013

Taisangan na Areklamenton CHamoru


Ti hu tungo' na guaha taisinangan na areklamenton CHamoru

Sep. 17, 2013
Peter R. Onedera
Buente tåktamudu yu', taitiningo' yu', osino gaige i hinasso-ku gi i sanhiyong i titanos, lao ha hongngang yu' i Damenggo na luchan PDN put i taisinangan areklamenton CHamoru ya på'go na ma lakngos este na asunto, malago' yu' na ta na'guaha lugåt para ta hungok hinasso yan siñente ginen taotågues ni' umå'agang siha CHamoru.

Hu hanaoyi kåsi ocho na difirentes inetnon gi maloffan simåna, desde entieru yan lisåyu siha asta finattan åtte, metkao puengi, hunta siha, pinekkat yan feria ya lameggai kuentos manmalakngos put i lucha entre i CHamoru yan ayu i ti man CHamoru. Bula manengkubukao, guaha ti manmalago' manguentos, guaha mumenta i tai-guaiyayon i titige', yan guaha manlebbok ya ilek-ñiha na påchot ha' ta'lo put i kestumbren CHamoru.



Un taotao na afa'maolekon, ilek-ña, "estague' ta'lo un taifinakpo' ihemplo put un CHamoru ni' ha dispresia ta'lo CHamoru-ña."



Para guåhu, si Dudan Tomås yu' sa' ti siña na bai hu pega na taiguini yu' lokkue' tåtkumu ginen i ma tuge' put i CHamoru yan i dies na punto ni' ha pega ya hu kuestiona håfa rason na para u fångge' put este na asunto. Kao atburotao gui' na u tuge' este na lucha put para u takka' i asunto? Kao mampos i CHamoru siha taiguini annok na kostumbre guatu gi taotao sanhiyong ni' manmåtto mågi ya ni' unu gi iya hita tumungo' na ta na'a'annok este na kostumbre sin i tiningo'-ta?

Ha pega yu' este na hinasso gi dinida na bånda ya hu prupoponi na u ma ina este gi håfakao na hunta ni' u guaha deskutasion para i minaolek todu. Hu halåra mohon na ayu i taotågues ni' fumofotma i mamaila' na såkkan para Komferensian Hestorian Mari'ånas u konsedera na u ma na'guaha hunta para u ma deskuti este. Tåtkumu, u fanma agångi lokkue' CHamoru siha ginen Guåhan yan iya Notte Mari'ånas parehu ta'lo yan håyi ginen taotao sanlagu na Mañamoru kosaki u fanma lakngos hinasso yan siñente yan kao chilong yan i tinige' i titige'. Put mås, hu rikumenda na u ma kombida gui' ya guiya u ge'hilu'i i hunta ya ta fanma iduka mås.

Osino lokkue', nihi ya ta na'huyong este na asunto guatu gi i pupbleko sa' put i esta duru i kinalamten pulitikåt para finahan-botu yan i kinubren konsiensian CHamoru ni' manmambobota.
Entre todu, este ni' put inayek kandidåtu siha ni' siempre alos uttemo rumisutto gi primet ileksion gi mamaila' na såkkan, ta usa este na areklamenton taisinangan CHamoru para ta estudia kada kandidåtu ya ta li'e' kao a'nnok gi iya siha na ma tattitiyi i dies na areklamento.

Gi balan sais na areklo gaige na i CHamoru ya-ña manilihi sin håfa na hinasso maskeseha håyi na taotao achokha' kriminåt yan tramposu. Guaha estao finaisen ni' "kao u ayuda osino u na'dåñu i familiå-ku?" Maskeseha tåktamudu yu' lao mambobota yu' tåtkumu ayu i hu bobota para u cho'gue håfa ma nisisita u ma cho'gue para i islå-ta gi iya Guåhan. Nånalao, ti guåhu ha' guini na a'apas kontrebusion yan adu'åna yan ti guåhu ha' lokkue' na bebeta ya parehu yan i pumalu na taotågues, ha afekta yu' yan i familiå-ku i utilidåt, krima, setbision medikåt, sinafon pupbleko yan idukasion, yan pumalu siha.

Ti embidiosu yu' ni' ayu siha i manma ilihi para ufisinan pupbleko sa' estague' asigurao para kinahulo' enemigu siha yanggen ti ma fabot todu i pupbleko. Hu tungo' na makkat mampos cho'cho' pulitikåt ninungka na hu chagi gi un biåhi lao hu tungo' na mantaotao siha lokkue' i los prohimu siha.
Put uttemo, debidi i CHamoru u hasso kao magåhet i punto dies gi areklamento put aksion familia siha kontra aksion endebedu'åt. Nihi ya ta chagi este na areklo ya pues ta disidi kao efektibu yanggen ma usa.

Fa'na'an ginen i hagas na eskuela yu' sa' i hinengge-ku ni' kumahulo' yu' desdeki ma fañagu-hu asta i finatai-hu, memetgot ha' yan ti hu mimidi desde på'go ni' hu hago' i inamko'-hu.

Fuera di hu la'lå'yi i kredon i dies dinimåndan Yu'os ni' hu giha yu' tåtkumu Katoliku, hu tattiyi respetu para kosas, tåno', taotao yan manåmko'; inagofli'e' yan ninana'i para ayu i numisisita; mama'ihehemplo para i manhoben ni' para u ma tattiyi; siudadanon minaolek yan para u fila yan apåsi kontrebusion-hu tengnga, hu siente na lumå'la' yu' tåtkumu miche'cho' yan minina'huyong sin i taisinangan areklamenton CHamoru.

Hu tungo' put dinanche kontra linachi, minaolek kontra binaba yan hu praktitika i sesteman chenchule' gi kannai, setbisio, kosas yan salåppe'. Bula difekto-ku siha parehu yan pumalu ya maskeseha guaha ni' ti ya-hu siha gi maloffan hinasso-ku, hu tungo' put sinetsot yan inapas isao. Lao, yo'ase' yu', akomprendiyon yu', atbetton-hinasso yu', yan hu abiba todu bisita ni' manmåtto mågi gi i isla.

Hu tungo', desde hagas tåtte na tiempo, numa'suha siñente put taotao yanggen sahnge hinengge-ña, difirensiao lina'lå'-ña kontra iyo-ku, yan i kulot sensen-ña gof takpapa' gi fondon hinasso-ku ya hu sodda na gof maolek yu' put este. Akseptao yu' para håyi na taotao achokhå' taimanu lina'lå'-ña sa' ma sedi yu' na para bai hu unu yan noskuåntos na taotao sa' unu ha' guaha na mundo.




Måtto gi mampos CHamoru yu'. Ti CHamoru i apeyidu-hu, i hagå'-hu senmenos CHamoro maskeseha binaståtdon mesklao i CHamoru esta gi håfakao na råsa guini gi iya kadenan Mari'ånas, lao ti siña na bai hu sångan na engkubukao yu' put håyi yu'.



Hu tungo' håyi yu'. Yanggen manggai prublema i taotao put CHamoru-hu, pues prubleman-ñiha ennao. Hu tungo' ginen manu yu', taimånu kuma'hulo' yu' gi lina'lå-hu yan i hinanao-hu para mo'na. CHamoru yu'.

No comments:

Post a Comment